बिरगंज । चार वर्षयता वीरगञ्ज महानगरपालिकामा २४ हजार ७४७ जना शिशु जन्मिएका छन् । वीरगञ्ज महानगर पञ्जीकरण शाखाको तथ्यांकअनुसार २०७७ चैत १ देखि २०८१ पुस २ सम्म १३ हजार ३७७ छोरा र ११ हजार ३७० छोरीको जन्मदर्ता भएको छ । सोही अवधिमा ४ हजार ५९० जनाको मृत्यु दर्ता भएको छ ।
महानगरमा बसाइँसराइको क्रम रोकिएको छैन । सो अवधिमा अन्यत्रबाट १ हजार ३५८ घरधुरी अर्थात् ५ हजार ४५१ व्यक्ति वीरगञ्ज भित्रिएका छन् भने १ हजार २६८ घरधुरी अर्थात् ४ हजार ७८८ व्यक्ति बाहिरिएका छन् । बसाइँसराइको अनुपात धेरै फरक नभए पनि वीरगञ्ज आर्थिक राजधानी भएकाले उद्योग र व्यापारका कारण जनघनत्व बढ्दै गएको छ । राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार यहाँको जनघनत्व २,०६२ प्रति वर्गकिलोमिटर रहेको छ ।
राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार वीरगञ्ज महानगरको कुल जनसंख्या २ लाख ७२ हजार ३८२ रहेको छ । जसमा १ लाख ४२ हजार १९५ पुरुष र १ लाख ३० हजार १८७ महिला छन् । यहाँ कुल ४७ हजार ११४ परिवार रहेको तथ्यांक छ ।
वीरगञ्ज महानगरपालिकाका प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत अरविन्दलाल कर्णका अनुसार तथ्यांकमा पौने ३ लाख जनसंख्या देखिए पनि दैनिक ४ देखि ५ लाख व्यक्तिको बसोबास तथा आउजाउ हुन्छ । उनले भने, ‘यो आर्थिक राजधानी हो, यहाँ ठूलो उद्योग, व्यापार र ठूलो नाका छ । दैनिक लाखौंको संख्यामा मानिस आउजाउ गर्छन् ।’
जनसंख्या वृद्धिले वीरगञ्जमा विभिन्न चुनौती थप्दै गएको प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत कर्ण बताउँछन् । उच्च जन्मदर र बसाइँसराइका कारण जनघनत्व बढ्दै जाँदा फोहर व्यवस्थापन, सडक, खानेपानी, शिक्षा, स्वास्थ्य, रोजगारी जस्ता क्षेत्रमा समस्या देखिएको छ ।
स्थानीय युवा साविर अंसारीका अनुसार जनसंख्याको वृद्धिले भौतिक पूर्वाधारमा कमी, अस्पतालमा उपचार पाउन सास्ती लगायतका समस्या देखिएका छन् । ‘वीरगञ्जमा मानिसको चापअनुसार पूर्वाधारको अभाव देखिएको छ । नारायणी अस्पतालमा बिरामीको चाप बढ्दा उपचार गराउन लामो समय कुर्नुपर्छ । विद्यालय र शैक्षिक संस्थामा विद्यार्थीको चाप बढ्दो छ । बैंकमा सेवा प्राप्त गर्न समेत कठिनाइ भइरहेको छ,’ उनले भने ।
पछिल्लो समय वीरगञ्ज महानगरपालिकाले योजना बनाएर फोहर व्यवस्थापनमा ध्यान दिँदै स्वच्छ सहर बनाउने प्रयास गरिरहेको छ । तर देशको आर्थिक राजधानी र ठूलो नाका रहे पनि सरकारले बजेटमा विभेद गरिरहेको वीरगञ्जका मेयर राजेशमान सिंहको गुनासो छ ।
‘जनसंख्याको चाप अत्यधिक छ । भारतबाट समेत व्यापारीहरू यहाँ व्यवसाय गर्न आउँछन् । व्यापार, व्यवसायसँगै विभिन्न उद्देश्यले मानिस आउँछन्, जान्छन् । सबैलाई सेवा दिनु महानगरको दायित्व हो,’ मेयर सिंह भन्छन् ‘तर, सरकारले बजेट कटौती गरिरहेको छ ।’
मेयर सिंह जनसांख्यिक विवरणअनुसार योजना बनाएर भएरकै स्रोत–साधनबाट जनतालाई सेवा दिने प्रयास गरिरहेको बताउँछन् ।
जनकपुरधाम : फोहर व्यवस्थापन मुख्य समस्या
बर्दिबासमा सार्वजनिक जग्गा संरक्षण, सुन्दर सहर निर्माणका लागि टोल सुधार समिति गठन, फोहोर व्यवस्थापन तथा सीसीटीभी निगरानी जस्ता उपायहरू लागू गरिँदै छन्
साढे दुई वर्षको अवधिमा जनकपुरधाममा १० हजार ३७१ शिशु जन्मिए । जसमा ५ हजार ९०९ छोरा र ४ हजार ४६२ छोरी छन् । जनकपुरधाम उपमहानगरपालिकाले उपलब्ध गराएको तथ्यांकअनुसार, सोही अवधिमा २ हजार ३९० जनाले ज्यान गुमाए । यसबीच, जनकपुरधामका २५ वटै वडामा ५१८ घरपरिवारका १ हजार ९४० जना अन्यत्रबाट बसाइँ सरेर आए भने ४७१ घरपरिवारका १ हजार ६८७ जना अन्यत्र गएका छन् ।
राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार, जनकपुरधाम उपमहानगरपालिकाको जनसंख्या १ लाख ९४ हजार ५५६ पुगेको छ । जसमा ९९,७६४ पुरुष र ९४,७९२ महिला छन् । जनसंख्या वृद्धिसँगै घरधुरी संख्या ४० हजार ४०९ पुगेको छ भने जनघनत्व प्रति वर्गकिलोमिटर २,११५ रहेको छ ।
जनकपुरधाम ऐतिहासिक रूपमा मिथिलाको राजधानी मात्र नभई मधेश प्रदेशको राजधानी पनि हो । जानकी मन्दिर जस्ता धार्मिक स्थल, नेपाल–भारत सीमाको निकटता तथा रोजगारी, व्यापार, शिक्षा र स्वास्थ्य सेवाको पहुँचका कारण यहाँ बसोबास गर्ने जनसंख्या बढ्दै गएको छ । तथापि, उपमहानगरपालिकासँग यहाँ बसोबास गरिरहेका हजारौं व्यक्तिको तथ्यांक भने छैन ।
बढ्दो जनसंख्याका कारण फोहोर व्यवस्थापन, पूर्वाधार विकास, यातायात, स्वास्थ्य र बेरोजगारी जस्ता समस्या थपिएका छन् । जनकपुरधाम प्रदेशको राजधानी बनेको तीन वर्ष बितिसक्दा पनि यहाँको फोहोर व्यवस्थापन प्रभावकारी बन्न सकेको छैन । गल्लीहरूमा फोहोर थुप्रिएको देखिन्छ । जसले जल प्रदूषण र हरियाली संरक्षणमा चुनौती थपेको छ ।
जनसंख्या वृद्धिले मुख्य रूपमा फोहोर व्यवस्थापन र ट्राफिक जामको समस्या बढाएको जनकपुरधाम उपमहानगरपालिका–१४ का रुपेश मिश्र बताउँछन् । ‘सडकमा चाप बढ्दो छ, ट्राफिक व्यवस्थापन जटिल बन्दै गएको छ । राज्यले प्रभावकारी योजना नबनाउँदा सफा र व्यवस्थित जनकपुर बनाउने चुनौती थपिएको छ,’ उनले भने ।
स्वास्थ्य सेवा र शिक्षामा पनि जनसंख्या वृद्धिको असर परेको छ । मधेश सरकारको प्रादेशिक अस्पतालमा बिरामीको चाप छ । स्थानीय जयनारायण महतोका अनुसार, जनसंख्या वृद्धिले अस्पताल र विद्यालयमा क्षमताभन्दा बढी चाप बढाएको छ । सरकारी अस्पतालमा जनशक्ति अभाव छ । बाहिरबाट पनि बिरामी आउँदा सेवामा असर परिरहेको छ ।
जनकपुरमा शिक्षाको गुणस्तरमा पनि चुनौती देखिएको छ । जनगणना २०७८ अनुसार जनकपुरधाममा साक्षरता दर ७६.६ प्रतिशत मात्र छ ।
जनसंख्या वृद्धिले ठूलो समस्या सिर्जना नगरेको जनकपुरधाम उपमहानगरपालिकाका मेयर मनोज साहको दाबी छ । ‘धार्मिक सहर र प्रदेश राजधानी भएकाले मानिसको आवत–जावत हुनु स्वाभाविक हो । यसले खासै समस्या सिर्जना गरेको छैन,’ उनले भने ।
जनकपुरधामको अर्थतन्त्र मुख्यतः व्यापार, व्यवसाय, रोजगारी र कृषिमा निर्भर छ । तर जनसंख्या वृद्धिबाट उत्पन्न चुनौतीको सामना गर्न नगरपालिकाले ठोस योजना ल्याएको देखिँदैन । जनसांख्यिक प्रोफाइलअनुसार काम गरिरहेको नगरपालिकाले जनाएको छ ।
बर्दिबासमा बाक्लिँदै बस्ती
महोत्तरीको बर्दिबासमा १ साउन २०७५ देखि ३० माघ २०८१ सम्म ११ हजार ९५० शिशु जन्मिएका छन् । बर्दिबासको पञ्जीकरण शाखाले उपलब्ध गराएको तथ्यांकअनुसार सो अवधिमा ६ हजार २११ छोरा र ५ हजार ७३९ छोरी जन्मिएका छन् । जनसंख्या वृद्धि दरलाई बसाइँसराइका आधारमा हेर्दा, उक्त अवधिमा १ हजार २७२ घरपरिवार अर्थात् ४ हजार ३६७ जना अन्य स्थानबाट बर्दिबास आएका छन् भने ६९५ घरपरिवार अर्थात् २ हजार ३५७ जना अन्यत्र गएका छन् ।
१ वैशाख २०७५ देखि १३ असोज २०८१ सम्मको तथ्यांकअनुसार, सहरी क्षेत्र पर्ने वडा नम्बर १, २, ३ र १४ मा बस्न आउनेको संख्या जानेको तुलनामा तेब्बर रहेको छ । यस अवधिमा यी वडामा ६६६ घरपरिवार २ हजार ३१८ व्यक्ति बसाइँ सरेर आएका छन् भने १८९ घरपरिवारका ५९० जना व्यक्ति अन्यत्र गएका छन् ।
बर्दिबासमा बसाइँसराइ बढ्नुका मुख्य कारणमध्ये व्यापार–व्यवसायको राम्रो अवसर, पहाडी र मधेशी समुदायको मिश्रित बस्ती तथा भूगोलले निम्त्याएका अवसर रहेका छन् । महेन्द्र राजमार्ग र बीपी राजमार्गको मिलनबिन्दु भएकाले पनि यो क्षेत्र व्यापारिक तथा बसोबासका लागि आकर्षक बनेको छ । बीपी राजमार्ग सञ्चालनमा आएपछि पूर्वी तराई जोड्न सहज भएपछि व्यापारिक गतिविधि वृद्धि भएको छ ।
राष्ट्रिय जनगणना २०७८ अनुसार, बर्दिबास नगरपालिकामा १६ हजार ८२४ घरधुरी रहेको छ भने जनसंख्या ७४ हजार ३६१ पुगेको छ । यहाँको जनघनत्व ३३६ प्रतिवर्ग किलोमिटर रहेको छ ।
स्थानीय शंकर थापाका अनुसार, बीपी राजमार्ग सञ्चालनमा आएपछि बर्दिबास व्यापारिक केन्द्रको रूपमा फस्टाएको छ । मधेश आन्दोलनका बेला पनि यहाँ कुनै ठूला बन्द तथा अवरोध नहुँदा यो क्षेत्र सुरक्षित रह्यो, जसले गर्दा मानिसलाई बसाइँसराइ गर्न प्रेरित गर्यो । बर्दिबास शिक्षाको केन्द्रसमेत बन्दै गएकाले मानिसको आकर्षण बढेको उनको भनाइ छ ।
बर्दिबास–१ का वडाध्यक्ष भोला खड्का बर्दिबासको समाज सहिष्णु भएकाले यो क्षेत्र बसोबासका लागि उपयुक्त बन्दै गएको बताउँछन् । जातजाति, वर्ग, लिंग, तथा समुदायबीचको मेलमिलापले बर्दिबासको विशेषता दर्शाउँछ ।
बढ्दो जनसंख्याका कारण उत्पन्न चुनौतीहरू समाधान गर्न नगरपालिकाले विभिन्न नीति तथा योजनाहरू अघि सारेको छ । प्रमुख प्रशासकीय अधिकृत रमणमणि अधिकारीका अनुसार, सहरी क्षेत्रमा विशेषगरी सार्वजनिक जग्गा अतिक्रमण, फोहोर व्यवस्थापन र सहरी संरचनाको विकास प्राथमिकतामा राखिएको छ ।
सार्वजनिक जग्गा संरक्षण, सुन्दर सहर निर्माणका लागि टोल सुधार समिति गठन, फोहोर व्यवस्थापन तथा सीसीटीभी निगरानी जस्ता उपायहरू लागू गरिँदै छन् । साथै, शिक्षा तथा स्वास्थ्य क्षेत्रलाई समेत विशेष प्राथमिकता दिइएको अधिकारी बताउँछन् ।
वीरगञ्ज, जनकपुर, बर्दिबास लगायत मधेशका अन्य सहरी क्षेत्रमा बढ्दै गएको जनसंख्याको चापलाई व्यवस्थापन गर्न वैज्ञानिक टाउन प्लानिङ तथा स्पष्ट नीति आवश्यक रहेको बताउँछन् अर्थशास्त्री इन्दु शेखर मिश्र ।
‘जति पनि सहरीकरणको समस्या छ, त्यसको समाधानका लागि व्यवस्थित टाउन प्लानिङ आवश्यक छ,’ उनको सुझाव छ, ‘शिक्षा, स्वास्थ्य, परिवहन र रोजगारीको उचित सुविधा गाउँमै विकास गरियो भने सहरी क्षेत्रमा हुने अनियन्त्रित चापलाई कम गर्न सकिन्छ ।’
-1741838389.jpeg)
